Laboral
Remedios Zafra: “A precariedade nos traballos creativos funciona como xeito de domesticación”

Hai unha frase no novo libro de Remedios Zafra (Zuheros, Córdoba, 1973) que describe con precisión un silencio histórico, atribuído ao decoro, que ela pretende dinamitar. Di así: “Nalgún momento da nosa historia falar de cartos cando un escribe, pinta, compón unha canción ou crea fíxose de mal gusto”.

EnEl entusiasmo, Premio Anagrama de Ensaio en 2017, Zafra, escritora e profesora de Arte, Estudios Visuais, Estudios de Xénero e Cultura Dixital na Universidade de Sevilla, asómase ás condicións nas que actualmente se produce e xestiona a cultura, posto que —e é imprescindible o recordatorio— “nunca unha creación se fai illada do mundo material”. Engade así unha nova capa ao corpus que formulou en ensaios previos —tamén en Los que miran (Fórcola Ediciones, 2016), unha moi recomendable primeira incursión no terreo da novela—, sempre inclinado á observación de como o arraigo de internet está afectando á nosa vida.

Non por previsible menos demoledora, unha das conclusións ás que arriba o seu traballo debería facer saltar todas as alarmas xa que pon negro sobre branco un estado de cousas insostible: o mundo cultural, resume Zafra, “é mantido por colaboradores a tempo parcial, entusiastas bolseiros e figuras diversas para a xestión de redes”.

A precariedade é unha das maneiras máis habituais que adquire a desigualdade no capitalismo e é importante porque hoxe caracteriza os modos predominantes de traballo nun mundo conectado. É tan habitual que tende a pasar desapercibida. E paréceme que isto ocorre por varias razóns, entre outras: a precariedade no traballo creativo camúflase con altas doses de motivación e voluntarismo; en ocasións recibe pagos inmateriais ou simbólicos que fan sentir ós traballadores que xa tiveron unha ganancia —aínda sexa un mero certificado ou un maior número de seguidores—; reforzan a tradición de que a creación comporta un pago ‘distinto’ —“que afortunado son por dedicarme ó que me gusta”—. Esta naturalización das formas de precariedade na era dixital apóiase, ademais, en vidas online onde cada vez dedicamos máis tempo a xestionar as nosas redes e a ‘nós’ nelas. Nós como o gran produto creativo de agora.

Por que hai que falar sobre ela? Porque esta precariedade fala da época que vivimos e, polo tanto, trata de algo que nos está acontecendo, que podemos e no que, se en algo nos importa o social, temos que intervir. Paréceme que escribir sobre ela, axudar a pensala, contribúe a romper o lazo da súa ‘normalización’, pero tamén nos facilita reflexionar sobre as novas formas de conformación de valor nun mundo en rede, a política implícita nesta economía.

Cando o sistema cultural se sostén na precariedade e na competitividade, os vínculos entre iguais corren o risco de se fracturar

Penso que, ante todo, a motivación implícita en todo traballo creativo. A vida cultural e creativa adoita vir de prácticas en moitos casos vocacionais que nalgún momento nos orientaron a unha formación dirixida e, en noutros, a transitar por determinadas afeccións con paixón e entusiasmo. Hai, polo tanto, unha clara expectativa.

Un novo repartidor de comida a domicilio pode compartir precariedade cun escritor cando ambos compiten polos mesmos traballos temporais e mal pagados, pero habitualmente o traballador creativo ven de desinchar o seu currículo, quitarse anos e ver frustrada a súa expectativa profesional mentres segue a facer mestrados. Creo que é aquí, na expectativa que os traballadores creativos teñen sobre si mesmos despois dunha vida —nova e adulta— dedicada á formación, onde se debuxa algo singular da frustración laboral contemporánea. Expectativa que hoxe se canaliza, expresa e transforma nunha cultura en rede.

As formas de crear están cambiando con internet e isto ten múltiples lecturas tanto descritivas, e máis antropolóxicas, como lecturas políticas e críticas. Baixo este último enfoque poderíamos dicir que a creación tamén é agora máis precaria. Varios pensadores falan da imaxe e a obra precaria nas redes xurdidas da celeridade, a vulnerabilidade, o remix e a caducidade. Obras condenadas a ser substituídas rapidamente polo máis novo, o máis visto, que se fan e almacenan sen apenas ser vistas. Como efecto, a creación tórnase rápida e superabundante, apoiada en titulares que buscan resumilo todo, emocionar e non pensar, primando a acumulación e la cantidade á profundidade.

As mensaxes das industrias culturais seguen a mesma inercia, como se a maquinaria non puidera parar, apóianse máis que nunca en aspectos emocionais e intuitivos. E paréceme que a percepción de este tipo de creación tende a ser interiorizada como parte dos tempos que vivimos. É sinxelo habituarse a estrear constantemente información e obra. É lo que tamén fan os nenos cando, fronte a dez regalos, piden máis sen terse parado a ver que había nos anteriores. Teño a sensación de que deixamos de mirar con atención as cousas. Imos demasiado rápido e a concentración posiciónase como unha das grandes perdas, ou das grandes crises.

Cando o sistema cultural se sostén na precariedade e a competitividade, os vínculos entre iguais corren o risco de fracturarse. Despois da universidade é sinxelo atopar a vellos compañeiros competindo polos mesmos empregos temporais, premios ou bolsas que agranden o seu currículo namentres esperan algo mellor. O concurso constante é un modo de manter desactivadas ás persoas, pois chegan a pensar que gañar a 50 persoas e obter un traballo temporal ou non remunerado é “un premio”.

Dun lado, a inmersión nesa busca constante de traballo (mellor), doutro a competitividade, e como contexto un hábitat online que favorece novas formas de individualismo, esbozan un escenario que dificulta o vínculo político, máis aló das espontáneas conformacións de multitudes online.

Certo que as arestas son moitas e que o contexto cultural parecera idóneo para unha toma de conciencia política, pois a materia coa que traballamos son ideas, expresións, pensamento. Porén, este contexto desactívase se non hai liberdade e sostense na desigualdade que provoca a precariedade, entón priman a impostura e a inercia.

Teño a sensación de que o capitalismo cultural anima a vivir a cultura como entretemento e consumo, ou como intervalo que interesa pero despois escorrega

Coincido en que a creación cultural debe servir para axudar ás persoas a ser máis libres, máis iguais —socialmente—, máis diversas —nas nosas formas culturais—, e claramente isto ten unha lectura política, posto que toda creación que favoreza a nosa liberdade apóiase nunha toma de conciencia, nun posicionamento disruptivo que de pronto nos permite facer visible a desigualdade ou visibilizarnos nesa desigualdade.

Porén, na creación cultural contemporánea tanto as formas de traballo como as formas de experimentar a cultura están influenciadas por vellos patróns que non terminan de ceder e novos que non terminan de nacer. Teño a sensación de que o capitalismo cultural anima a vivir a cultura como entretemento e consumo, ou como intervalo que interesa pero despois escorrega; é dicir, como algo que non sempre levamos á nosa vida cotiá.

E penso que ten que ver con como o exceso de mundo visualizado nas pantallas xera tal saturación de novas case sempre negativas, que a cultura semella sucumbir ó que ofrece o mercado dando a resposta: “Non pense, reláxese, goce, aquí o máis vendido, o que debe mercar/ler, o que minguará a súa anguria un rato”. As pantallas son as novas xestoras de graos de perturbación que toleramos, incluso de graos de autoengano que estamos dispostos a aturar.

A tradición dos artistas e creadores non foi a dun colectivo sindicado. Os mitos que reforzaron o seu individualismo e primar ante todo a súa obra fronte ao soldo ou retribución que esta merece alimentaron idealizadas figuras para as que falar de cartos era de mal gusto. Con todo, o contexto non é uniforme e de moitas maneiras comezan a vencerse esas inercias, de xeito que diversos movementos asociativos empezan a articularse de maneira colectiva e reivindicativa con base nos traballadores.

A precariedade nos traballos creativos funciona como xeito de domesticación, porque é enganosa e tende a facer pensar que é temporal ou que é necesaria como fase para traballos mellores, máis estables

Podería selo, pero se precisa confianza nas estruturas sindicais tamén salpicadas polo lodo da corrupción que tanto afectou á política deste país. Semella entón necesario resignificar o vello ou idear novos formatos que cumpran a función de defensa de dereitos dos traballadores.
Doutro lado, paréceme que a precariedade nos traballos creativos funciona como forma de domesticación, porque é enganosa e tende a facer pensar que é temporal ou que é necesaria como fase para traballos mellores, máis estables. Certo que esta situación, unida á tradición de traballo solitario no creativo e a actual crise de vínculos entre iguais derivada da competitividade do capitalismo dixital, favorece un escenario de maior individualismo, con todo cabe pensar que desde a conciencia a alianza sempre é posible.

Este libro está escrito como un intento de situar as contradicións e conflitos do asunto na realidade contemporánea, pero non está construído para chegar a unhas determinadas vías argumentadas ou conclusións delimitadas, senón para animar o pensamento propio e a interpelar cun relato político. Por iso creo que é máis de achegar suxestións que propostas.

Con todo, quen se anime a lelo poderá transitar por vías especulativas relacionadas coa alianza, a imaxinación e a mutación como “vías” o suficientemente amplas para imaxinar fórmulas máis concretas e contextualizadas. Creo que axudar a pensar, e non sentenciar o pensado, é máis coherente coa defensa da liberdade que fai este libro.

Sobre se é reversible, non se trataría tanto de volver ó estado anterior, senón de transformalo e ser capaces de crear outras, mellores, condicións. Liberar a imaxinación de tanto lastre precario é un reto porque os cambios que precisamos son tamén estruturais.

A vaidade é o gran motor das redes e diso válense as industrias dixitais para as que “o eu” é o produto

A vocación é un asunto tan crucial como íntimo cando o que está en xogo é “o noso nome”. Como se despoxados do material nolo xogásemos todo a ese nome que se convirte en marca, en portada de artigos baleiros de sentido pero que cumpren as normas, en epígrafe dun currículo repleto de certificados con título, en interruptor de rexistros Google que te definen, en secuencias de números de seguidores que se acumulan. Non hai motivación maior para un humano que un mesmo, a vaidade é o gran motor das redes y diso válense as industrias dixitais para as que “o eu” é o produto.

A vulnerabilidade do entusiasmo radica en converter ós entusiastas –subordinados– en axentes partícipes da súa propia subordinación. Traballar gratis e dar as grazas é algo que podemos atopar en quen ten medo ou vive situacións de desigualdade. No libro desenvolvo esta idea en relación a pobres e mulleres que se incorporan ó mercado laboral cunha maior expectativa querendo demostrar que o poden facer e que o farán con máis motivación que ninguén, chocándose case sempre coa claudicación e o abandono como algo alimentado e previsible. A desigualdade é a fonte desta opresión derivada do abuso de poder apoiado nese entusiasmo inducido.

Fronte a ese entusiasmo que xorde como estratexia para lograr un traballo ou un recoñecemento e do que se beneficia un sistema que quere máis por menos, existen formas de entusiasmo sincero relacionadas coa paixón creativa cando se vive en liberdade e con maiores graos de igualdade. Paréceme que se este entusiasmo habitara un lugar sería este, o da liberdade.

Creo que os accidentes e feridas laborais dos traballadores dixitais teñen especialmente que ver coa ansiedade. Esa sensación de non poder abarcar o que se quere facer, acceder ó que se descargou, ver o que está dispoñible, responder ás demandas e interpelacións humanas e da máquina, vivir-traballando…
Non é de estrañar que o uso de ansiolíticos e medicamentos que permiten un “entusiasmo artificial” haxa aumentado tanto nos últimos tempos. Este é un asunto que me interesa e sobre o que directa e transversalmente transita a protagonista de El entusiasmo ó longo do libro.

As condicións materiais de traballo cultural cambiaron fortemente con internet e ó compartilas non só falamos daqueles que crean como profesionais da cultura, senón que falamos de facetas cotiás na vida de todas as persoas conectadas que hoxe vivimos e creamos nas pantallas.
Supoño que esta desxerarquización da creación como algo que nos interpela a todos, aínda que en distinto grao, xera un interese maior porque falando de nós falamos de moitas persoas. E falamos de persoas que “teñen corpo”, que se ensucia, engorda, goza, doe e se cansa… Escindir do traballo intelectual esta realidade supuxo un rumbo tamén político, en tanto os corpos e os seus coidados eran “cousa de mulleres”.

Sobre esa posible mordaza que suxires, quizais merecería unha reflexión máis pausada, pero advirto que os pobres que traballaban non tiñan tempo para escribir sobre como traballaban. Hoxe as persoas pobres precarias tamén crean e, a pouco que teñan conciencia política, falar sobre as súas condicións de traballo é algo que flúe.
Por outra banda, por fin empezan a escoitarnos e a lernos ás mulleres. E esa é unha das grandes mordazas, que ata fai ben pouco ás mulleres non podíamos ser creadoras, ou a nosa creación viña previamente deostada o comprimida en publicacións que nos querían só ensinando a cociña, soñando co amor, como amantes ou esposas e como coidadoras dos outros, e non de si mesmas.

Alí onde os traballos de contextos culturais e creativos son máis precarios, os traballos seguen estando feminizados

Sinto unha irmandade intensa coas mulleres escritoras, especialmente con mulleres como Marta e Belén, coas que sintonizo en moitas formas de ver o mundo. Sobre as túas preguntas, penso que afecta de modo distinto, porque as mulleres aínda seguimos –non por vontade propia– atadas ás herdanzas dos corpos e los coidados, precedidas dunha imaxe e un corpo sobre o que todos se reservan o luxo de opinar, e faltas de historias que veñan escritas desde nós, libres de patriarcado.

Alí onde os traballos de contextos culturais e creativos son máis precarios, os traballos seguen estando feminizados e a resposta tamén é distinta, pois mentres ós homes anímaselles a buscar algo mellor, a expectativa posta en moitas mulleres é animar á renuncia pola familia, a unha xornada máis flexible ou máis curta, con menos soldo, que lle permita coidar a fillos, enfermos ou anciáns. Esa expectativa que silenciosamente atravesa a nosa vida cotiá alimentando a resignación e negando a capacidade de reacción.
Vencer esa tendencia asimétrica fai que o plus de entusiasmo das mulleres nos traballos creativos sexa se cabe maior e a carga ás súas costas tamén, porque se espera que “claudiquen”. Como non nos vai doer o corpo?, como non imos a reivindicar que os homes que len e pensan tamén teñen corpo –e mans para coidar– como nós que tamén lemos y pensamos?